Τα περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων είναι συχνά, με ποσοστά 1 στα 6 κορίτσια και 1 στα 12 αγόρια να αποτελούν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης μέσω της σωματικής επαφής (Martin & Silverstone, 2016). Τα ποσοστά αυτά, ωστόσο, δεν αντιπροσωπεύουν τον πραγματικό αριθμό καθώς τα δύο τρίτα των παιδιών που έχουν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση δεν το αποκαλύπτουν ποτέ ενώ αρκετές σχετικές μαρτυρίες δε φτάνουν ποτέ μέχρι τις αστυνομικές αρχές.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) η σεξουαλική κακοποίηση παιδιών περιλαμβάνει τη συμμετοχή ανηλίκου κάτω των 18 ετών σε σεξουαλική δραστηριότητα την οποία δεν κατανοεί πλήρως ή για την οποία δεν είναι σε θέση να συναινέσει ή δεν είναι αναπτυξιακά ώριμο ή παραβιάζει τους νόμους. Η σεξουαλική κακοποίηση περιλαμβάνει δραστηριότητες όπως σωματική επαφή (π.χ. αγγίγματα, «χάιδεμα», διείσδυση), μπορεί όμως και όχι (επίδειξη πορνογραφίας, βιντεοσκόπηση, ηδονοβλεψία, επιδειξιμανία).
Παλαιότερες έρευνες έχουν δείξει ότι ενήλικες που υπήρξαν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης κατά την παιδική τους ηλικία, έχουν υψηλότερο κίνδυνο να εκδηλώσουν μία σειρά από παθολογικές συμπεριφορές, μεταξύ των οποίων οργανικές/σωματικές, ψυχολογικές, και σεξουαλικές διαταραχές σε σύγκριση με άτομα που δεν έχουν κακοποιηθεί (Martin & Silverstone, 2016).
Προκειμένου, να αντιμετωπιστούν οι άμεσες και οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της σεξουαλικής κακοποίησης στην ψυχική και σωματική υγεία ενός παιδιού, είναι πολύ σημαντική η πρόληψη.
Ένας από τους πλέον αποτελεσματικούς τρόπους πρόληψης της σεξουαλικής κακοποίησης αποτελεί η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση.
Τι είναι η «σεξουαλική διαπαιδαγώγηση»;
Ο συγκεκριμένος όρος μάς παραπέμπει στην έννοια της «σεξουαλικότητας», η οποία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης και περιλαμβάνει το φύλο, την ταυτότητα και το ρόλο του φύλου, το σεξουαλικό προσανατολισμό, την ερωτική έλξη, την αγάπη, την αναπαραγωγή.
Η σεξουαλικότητα ενός ανθρώπου ξεκινά από τη γέννηση και αποτελεί προϊόν «αλληλεπίδρασης βιολογικών, ψυχολογικών, κοινωνικο-οικονοµικών, πολιτισµικών, ηθικών και θρησκευτικών / πνευµατικών παραγόντων» («Βασικές έννοιες σεξουαλικής υγείας», χ.η.).
Η «σεξουαλική διαπαιδαγώγηση» είναι:
- η ενημέρωση σχετικά με το ανθρώπινο σώμα, τις βιολογικές λειτουργίες της αναπαραγωγής, τις σχέσεις των φύλων
- η σχετική προετοιμασία για τους πιθανούς κινδύνους που μπορούν να προκύψουν μέσω της σεξουαλικής δραστηριότητας.
Στόχος είναι η κατάκτηση των απαιτούμενων δεξιοτήτων ώστε τα παιδιά να μάθουν τρόπους επικοινωνίας και να λαμβάνουν υπεύθυνα αποφάσεις που αφορούν τη μετέπειτα σεξουαλική ζωή τους.
Πώς η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση μπορεί να προλάβει τη σεξουαλική κακοποίηση;
- Διαβεβαιώνει τα παιδιά ότι για τη σεξουαλική κακοποίηση δε φταίει ΠΟΤΕ το παιδί.
- Ενημερώνει τα παιδιά για τα δικαιώματά τους και τα ενδυναμώνει ώστε να τα προασπίζονται
- Διδάσκει στα παιδιά με ένα θετικό, μη-απειλητικό και πρακτικό τρόπο, πληροφορίες σχετικά με την κακοποίηση.
- Ενισχύει στα παιδιά την πεποίθηση ότι το σώμα τους, τούς ανήκει.
- Διδάσκει στα παιδιά πώς να λένε «όχι».
- Βοηθάει τα παιδιά να αναγνωρίσουν τους ανθρώπους εκείνους στους οποίους μπορούν να απευθυνθούν για βοήθεια.
- Μαθαίνει στα παιδιά να εμπιστεύονται το ένστικτό τους όταν νιώθουν άβολα και να θέτουν ερωτήσεις όταν κάτι τα μπερδεύει ή τα κάνει να νιώθουν περίεργα.
- Κάνει σαφές στα παιδιά ότι οφείλουν να σέβονται και να μην κάνουν κακό σε άλλα παιδιά.
Γονείς και σεξουαλική διαπαιδαγώγηση
Αρκετοί γονείς διστάζουν να συζητούν με τα παιδιά τους θέματα σεξουαλικής φύσεως και πολλές φορές αποφεύγουν να απαντούν σε αντίστοιχες ερωτήσεις αφού είτε νιώθουν άβολα είτε θεωρούν ότι δεν είναι οι κατάλληλοι για να απαντήσουν.
Ωστόσο, οι γονείς οφείλουν να αναλάβουν την ευθύνη της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης των παιδιών τους.
Ένα από τα πρώτα βήματα είναι η προετοιμασία και η κατάλληλη ενημέρωση του ίδιου του γονέα σχετικά με ζητήματα σεξουαλικότητας. Καθώς η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση αποτελεί μία μακρόχρονη διαδικασία παρά μια μεμονωμένη συζήτηση, είναι σημαντικό ο γονέας να είναι ανοιχτός να ακούσει τις απορίες του παιδιού, δίνοντας συγκεκριμένες απαντήσεις, προσαρμοσμένες στην ηλικία του παιδιού.
- Απαντήστε με ειλικρίνεια και αποφύγετε ακραίες ή επικριτικές αντιδράσεις.
- Συζητείστε με τα παιδιά για τα μέρη του σώματος, χρησιμοποιώντας την επιστημονική τους ονομασία και ενημερώστε τα ότι κανένας δεν έχει το δικαίωμα να τα αγγίζει.
Παράλληλα, είναι σημαντικό τα παιδιά να ενημερωθούν τι σημαίνει «κακοποίηση», για το προφίλ του δράστη, ότι δηλαδή μπορεί να είναι ένα οικείο ή ακόμα και ένα αγαπημένο τους πρόσωπο, και φυσικά τους τρόπους αντίδρασης σε περίπτωση που κάποιος επιχειρήσει να τα κακοποιήσει καθώς και τις διαθέσιμες πηγές βοήθειας (Walsh et al., 2018).
Τα παιδιά μαθαίνουν πολλά για τη σεξουαλικότητα από τους γονείς τους είτε αυτοί συζητούν ανοιχτά μαζί τους είτε όχι. Ας μην ξεχνάμε ότι ο κάθε γονέας αποτελεί σημείο αναφοράς για ένα παιδί, προσφέροντας πρότυπα σύνδεσης, συμπεριφοράς, ηθικής και αξιών. Με άλλα λόγια, κάθε παιδί που μεγαλώνει με μία μητέρα και έναν πατέρα παρατηρεί και βιώνει καθημερινά τη συντροφική σχέση δύο ανθρώπων, τους ρόλους των φύλων, τις συμπεριφορές τους.
Είναι σημαντικό, λοιπόν, οι γονείς να επενδύσουν σε μία ισχυρή σχέση με το παιδί τους που θα βασίζεται στην αγάπη, στην κατανόηση και στην καλή επικοινωνία έτσι ώστε το παιδί να μπορεί να τους εμπιστευτεί και να συζητάει ανοιχτά μαζί τους για επιθυμίες, φόβους, προβληματισμούς, ανησυχίες. Δημιουργώντας ένα ασφαλές περιβάλλον και βοηθώντας να αναπτύξουν την αυτοπεποίθηση τους, τα παιδιά να έχουν λιγότερες πιθανότητες να στοχοποιηθούν από κάποιον ενδεχόμενο θύτη (Rudolph et al., 2018).
Επιπλέον, κρίνεται αναγκαίο, οι γονείς να φροντίζουν για την σωστή εποπτεία των παιδιών τους. Με ειλικρινές ενδιαφέρον, μπορούν να τα ρωτούν πώς πέρασαν την ημέρα τους, για τις δραστηριότητες που έκαναν, καθώς και τις ανησυχίες και τα συναισθήματά τους. Μέσα από τη σωστή επίβλεψη, τη συμμετοχή και την παρακολούθηση των παιδιών οι γονείς μπορούν να εντοπίσουν ευκολότερα αρνητικά γεγονότα που έχουν συμβεί στο παιδί και να το προστατεύσουν (Rudolph et al., 2018).
Σχολείο και σεξουαλική διαπαιδαγώγηση
Η Ελλάδα είναι από τις λίγες χώρες στην Ευρώπη που δεν έχει ενσωματώσει στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα των σχολείων το μάθημα της «σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης».
Πλήθος ερευνών καταλήγουν στο ότι τα προγράμματα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης που εφαρμόζονται σε σχολεία μπορούν να αποτελέσουν μία βασική στρατηγική πρόληψης της σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών. Το σχολείο είναι το καταλληλότερο μέρος για την εφαρμογή τέτοιων προγραμμάτων καθώς η ενημέρωση είναι καθολική, για όλους τους μαθητές, και έτσι αποφεύγεται ο στιγματισμός των ατόμων που διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο.
Τέτοιου είδους προγράμματα είναι σημαντικό να πραγματοποιούνται μέσα στην τάξη και να προσαρμόζονται στην ηλικία και το αναπτυξιακό επίπεδο των μαθητών στους οποίους απευθύνονται. Απώτερος στόχος είναι να εφοδιάσουν τα παιδιά με γνώσεις και δεξιότητες ώστε να είναι ικανά να αναγνωρίσουν αλλά και να εκπαιδευτούν σε στρατηγικές με σκοπό την αυτοπροστασία τους και να γνωρίζουν πώς μπορούν να απωθήσουν κάποιον που θα επιδιώξει να τα κακοποιήσει σεξουαλικά (Walsh et al., 2018). Επιπλέον, ενημερώνονται και οι γονείς για θέματα σχετικά με τη σεξουαλική κακοποίηση και εκπαιδεύονται για το πώς να προστατεύσουν τα παιδιά τους (Rudolph, et al. 2018).
Βασικά μηνύματα πρόληψης:
Η έννοια του μυστικού: Δεν υπάρχει κανένα μυστικό που να με κάνει να ντρέπομαι, να φοβάμαι και να μην μπορώ να κοιμηθώ τα βράδια
Η έννοια του ΌΧΙ: Έχω κάθε δικαίωμα να αρνηθώ κάτι που με κάνει να νιώθω άβολα.
Αντιδρώ - Φωνάζω: Συζητάμε με τα παιδιά, εναλλακτικές φράσεις που μπορούν να φωνάξουν σε περίπτωση που κάποιος αποπειραθεί να τα κακοποιήσει.
«Δεν έχει κανένας δικαίωμα να σε αγγίξει» αντί για «Μην αφήνεις κανένα να σε αγγίζει»: Μπορεί να μπερδέψει τα παιδιά, και αν κάποιος τα αγγίξει να πιστεύουν ότι είναι δικό τους λάθος.
«Ο κακός άγνωστος»: Μπορεί να εκληφθεί από τα παιδιά ότι κινδυνεύουν μόνο από άγνωστα άτομα
Κακό άγγιγμα: Όταν πονάει, μας αγγίζουν κάπου που δε θέλουμε ή νιώθουμε άβολα, αν μας κάνει να νιώθουμε φόβο ή άγχος, αν μας ζητήσουν να μείνει μυστικό ή απειλεί ότι θα βλάψει εμάς ή κάποιον που αγαπάμε να το πούμε.
Ζητώ βοήθεια: «Δεν υπάρχει κανένα μυστικό από τη μαμά, τον μπαμπά ή το δάσκαλο μου, τη δασκάλα μου». Λέω σε κάποιον που εμπιστεύομαι τι έχει συμβεί.
Για οποιαδήποτε περαιτέρω πληροφορία ή διευκρίνιση μπορείτε να καλέσετε στην «Ευρωπαϊκή Γραμμή Υποστήριξης Παιδιών 116111» ώστε να συζητήσετε με έναν ψυχολόγο όλα αυτά που μπορεί να σας απασχολούν σε σχέση με το παιδί σας
Βιβλιογραφία
Ινστιτούτο Μελέτης Ουρολογικών Παθήσεων/Κέντρο Σεξουαλικής και Αναπαραγωγικής Υγείας. Βασικές έννοιες σεξουαλικής υγείας. Ανακτήθηκε από http://www.imop.gr/sites/default/files/seks_orismoi.pdf
Martin, E. K., & Silverstone, P. H. (2016). An evidence-based education program for adults about child sexual abuse (“Prevent It!”) that significantly improves attitudes, knowledge, and behavior. Frontiers in psychology, 7, 1177.
Walsh, K., Zwi, K., Woolfenden, S., & Shlonsky, A. (2018). School-based education programs for the prevention of child sexual abuse: A Cochrane systematic review and meta analysis. Research on social work practice, 28(1), 33-55.
Rudolph, J., Zimmer-Gembeck, M. J., Shanley, D. C., & Hawkins, R. (2018). Child sexual abuse prevention opportunities: Parenting, programs, and the reduction of risk. Child maltreatment, 23(1), 96-106.
